Vrije wil bestaat niet?

Voordat je bewust besluit om een knop in te drukken, is je brein al acht tot tien seconden bezig met die actie. Bewustwording komt pas vlak voordat je vinger daadwerkelijk naar de knop gaat. Onbewuste hersenactiviteit is onze vrije wil dus de baas, lijkt het.

Zo’n acht tot tien seconden voordat je je realiseert dat je het besluit neemt een knopje in te drukken, is je brein al bezig die actie te plannen. Geheel op eigen houtje regelen je hersenen de voorbereiding voor de beweging.
Niks vrije wil dus: je bewustzijn krijgt alleen een memo achteraf, nét voordat je de knop raakt.

Dat ontdekten hersenwetenschapper John-Dylan Haynes en zijn collega’s toen ze veertien vrijwilligers in een hersenscanner legden.
In die scanner konden de vrijwilligers zelf kiezen wanneer ze met hun linker- of rechterhand een knop indrukten.
Ondertussen zagen ze een scherm waar elke halve seconde een andere letter op voorbij flitste.
Dit gaf de onderzoekers de kans om vast te stellen op welk moment het bewuste besluit om een knop in te drukken was genomen: ze vroegen de vrijwilliger welke letter op dat beslissingsmoment in beeld was geweest.

In 60% van de gevallen konden Haynes en zijn mede-hersenwetenschappers al geruime tijd (8-10 seconden) voor dat moment bepalen of de vrijwilliger de linker- of de rechterknop zou gaan indrukken. Dat is iets beter dan wanneer de onderzoekers gegokt zouden hebben voor welke knop iemand zou gaan.

Een verschil van enkele seconden is uitzonderlijk groot, vergeleken met eerder gedaan onderzoek. Uit een beroemd – en berucht – experiment dat de Amerikaan Benjamin Libet zo’n 25 jaar geleden deed bleek dat er 300 milliseconden zitten tussen de daadwerkelijke neiging om een vinger op te tillen en de bijbehorende hersenactiviteit.

Net als toen is ook het experiment van Haynes en collega’s reden om te twijfelen aan de vrije wil van de mens. Klaarblijkelijk kan ons brein prima beslissingen nemen zonder dat ons bewustzijn eraan te pas komt. Uit het onderzoek van Libet bleek destijds dat dit bewustzijn nog wel een eerder genomen ‘breinbesluit’ kan tegenhouden: het heeft dus veto over ons onbewuste. Haynes denkt dat je bewuste wil en je onbewuste wil juist met elkaar overeenkomen. Het is hetzelfde proces, meent hij.

Of mensen een vrije wil hebben of ‘slaaf zijn van hun hersenactiviteit’ heeft vergaande gevolgen. Zo is het in de rechtspraak een voorwaarde dat de verdachte uit vrije wil een misdrijf heeft gepleegd.
Ontbreekt die vrije wil – omdat iemand gedwongen werd tot een actie of geestelijk niet in orde was – dan is de verdachte niet schuldig en kan hij dus niet gestraft worden. Als geen enkel mens echt uit vrije wil handelt, zijn we dan nog wel verantwoordelijk voor onze daden?