Runen; geschiedenis

Het woord rune betekende oorspronkelijk ‘geheim’. Het Oud-Nederlandse werkwoord runon en het Middel-Nederlandse runen betekende ‘fluisteren’ of een ‘geheime bespreking houden’. Een rune werd dus gezien als een geheim teken.

Over wie de makers van de oudste runen waren is het laatste woord nog niet gesproken. Sommige deskundigen noemen de taal die op de oudste inscripties staan ‘Oernoords’.
Ze gaan ervan uit dat de makers van de runen uit Denemarken, Zweden en Noorwegen komen. Door contacten tussen Denemarken en het Romeinse Rijk zouden de Scandinaviërs in aanraking gekomen zijn met het Latijnse- of met het Noord-Etruskische alfabet.
Vervolgens hebben de noorderlingen deze tekens overgenomen voor hun runenreeks. De verschillende Noord-Etruskische alfabetten vertonen van alle alfabetten de grootste overeenkomst met de runenreeks.

Naast communicatie hadden de runen waarschijnlijk ook nog een decoratieve- en een magische functie. Runen werden ‘geritst’ op wapens, sieraden, stenen en gebruiksvoorwerpen.
Het lijkt erop dat de vroege runeninscriptie meer van decoratieve aard waren dan dat ze voor communicatie doeleinden gebruikt werden. De teksten bestaan over het algemeen uit korte runenreeksen, vaak slechts een woord. Ze vertellen dan iets over de schrijver, of geven een opdracht. Er zijn runenwoorden die iets vertellen over het object of het materiaal waarop geschreven is.
Daarnaast denken onderzoekers dat sommige woorden een magische betekenis gehad hebben. De woorden waar het dan om gaat zijn: alu (bier), auja (heil, geluk), laþu (uitnodiging), laukaz (look) en misschien lin (linnen).

Tacitus beschrijft in hoofdstuk X van zijn Germania het gebruik van runen bij de Germaanse stammen, en ziet het als een soort waarzeggerij:

Hun methode om het lot te bepalen is een eenvoudige; ze snijden een tak van een fruitdragende boom af en verdelen deze in kleine stukjes, die ze van aparte tekens voorzien en in het wilde weg uitstrooien op een wit kleed.
Als ze publiek geraadpleegd worden is het de priester, of als het een privéconsultatie is de vader, die na de invocatie van de goden en met de ogen gericht op de hemel drie stukjes opneemt, één per één, en ze interpreteert volgens de tekens die er voordien op zijn aangebracht.

De vroege runen, vooral die gevonden in Denemarken, werden gebruikt door de elite van een samenleving. Archeologische vondsten wijzen op een gebruik van de runen door hoge militairen en rijke vrouwen.
Na de zesde eeuw wordt het lezen en schrijven van de runen door meerdere lagen van de bevolking beoefend. De teksten worden dan langer en informatiever van aard.

Door de opkomst van het christendom (dat de runen als een heidens relict beschouwde) en van het Latijnse alfabet, verdwenen de runen als schrifttekens in heel Europa.
Na de achtste en negende eeuw (na de invoering van het christendom) worden op het continent geen runen meer gebruikt. In Engeland bleven de runen tot in de 11e eeuw bestaan. Pas na de verovering door de Normandiërs, en de daarmee gepaard gaande Franse invloeden, verdween het runenschrift.
In Scandinavië verdwenen de runen in de 16e eeuw. Ze werden weggeconcurreerd door het Latijnse alfabet. Alleen in afgelegen gebieden werden ze nog gebruikt, in de Zweedse provincie Dalarna zelfs nog tot in de 19e eeuw.